از گچبری های عصر ساسانی تا جواهرات امروزی
هدف به نمایش در اوردن اثار باستانی و کهن و ادغام انها با سنگهای قیمتی میباشد.
که میتوان به اثرات ماورایی سنگها و تاثیر آنها در سلامت جسم و روح و روان نیز اشاره کرد.
بیشترین هدف آشنا کردن مخاطب به نمادها و آثار ارزشمند و قدیمی جهان بخصوص ایران میباشد.
از معماری در عصر ساسانیان تا نقشینه های حک شده بروی جواهرات
مقدمه
معماری ایران از آغاز حیات خویش تا دوران اسلامی، دگرگونی های فراوانی به خود دیده است. از بهترین آنها هنر معماری ساسانیان میباشد که تا دوره اسلامی تداوم پیدا کرده است . از بسیاری جهات، دوره سلسله ساسانی )۲۲۴–۶۵۱ میلادی) شاهد بیشترین دستاوردهای تمدن ایرانی بوده‌است. همچنین سلسله ساسانی آخرین امپراتوری بزرگ ایرانی قبل از تسلط مسلمانان در پی حمله اعراب به ایران بوده‌است. از سوی برخی کارشناسان معماری ساسانی بعنوان یک زیر رده از معماری پارتی دسته‌بندی میشود که با معماری دوره‌های پیشین تفاوت بسیار دارد. پس از تسلط اعراب بر ایران، نماآرایی (معماری)، گنبدها، نمادها و غیره توسط مسلمانان ضبط گشت و بعنوان معماری اسلامی معرفی شد. تمامی بناهای دوره ساسانی، به دوره شاهنشاهی ساسانی مربوط بوده و پیش از پیدایش دین اسلام بنا شده‌اند. یکی از هنرهایی که در دوران ساسانی تا کنون بسیار مورد توجه قرار گرفته هنر گچبری میباشد که آثار زیادی از آن در قالب تزئینات معماری برجای مانده است. این هنر در میان هنرهای مختلف قرون اولیه اسلامی، جایگاه ویژه ای دارد .
قدیمی ترین آثار گچکاری بجای مانده از گچ مربوط به ۹۰۰۰ سال قبل می باشد که در آناتولی و سوریه کشف شده اند. همچنین می دانیم که ۵۰۰۰ سال قبل مصری ها سنگ گچ را در هوای آزاد در درون آتش می سوزاندند و سپس آنرا می کوبیدند و تبدیل به پودر می کردند و در نهایت این پودر را با آب ترکیب می کردند و دیواره های کاخ ها و معابد خود را با گچ می پوشاندند . گچبری به دو صورت قالبی و درجا معمول بوده است. برخی از نمونه های اولیه گچ در اهرام مصر کشف شده اند. علاوه براین یونانی ها از گچ بصورت خاص ( گچ سلنیوم که شفاف می باشد ) بعنوان پنجره معابدشان استفاده می کردند. رومی ها با استفاده از گچ از هزاران مجسمه یونانی کپی برداری کرده اند.
تأثیر هنر گچبری دوره ساسانی بر تزئینات گچبری قرون اولیه اسلامی(قرن1 تا 5 هجری) در ایران و خارج ایران و همچنین مضامین نقوش گچبری و شیوه های نقوش گچبری در دوران اولیه اسلامی، بسیار حائز اهمیت میباشد. متاسفانه علی رغم این مهم معماری این دوره بصورت شایسته و جامعه شناسی بررسی نشده و ابهامات اساسی در خصوص سیر تحول و تکامل معماری تاریخ بناهای بر جای مانده و موارد دیگر وجود دارد.
در دوران ساسانی گچکاری و گچبری مقام مهمّی در هنر تزئین داشته و پوششی جهت دیوارهای آجری و یا دیوارهایی که با قلوه سنگ ساخته می‌شده،بشمار میرفته است . ملات گچ در دوره ساسانیان در اسکلت سازی بناها وهمچنین جهت نماسازی کاربرد فراوان داشته است . از مناطقی که گچبری های بی نظیر ساسانی در آن کشف شده می توان به ری اشاره کرد. روستای عشق‌آباد جزو دهستان قلعه نو، بخش كهریزك شهرستان ری میباشد كه در حدود یازده كیلومتری جنوب قلعه‌نو و حدود چهارده كیلومتری جنوب شرق ری قرار دارد، نام عشق‌آباد احتمالا اشك‌آباد بوده كه تبدیل به عشق‌آباد شده است. نقوش گياهی که در تزئينات گچبری بناها و کاخ های دوره ساسانی از جمله کاخ تيسفون دیده شده است، شامل شاخ و برگ ها، نقوش پالمت، کنگر، آکانتوس و انار است. در دوران اسلامی نفوذ و گسترش اسلام بر تمامی هنرها و گرایش های هنری تأثير بسزایی داشت و نقوش گياهی در گچبری بناها به گونه ای دیگر با نقوش اسليمی وختایی بازنمود یافتند که نمونه های بی نظير آن را میتوان در مساجد قرون اوليه اسلامی ایران یافت. طرح درختان مو، انار، انجير،نخل، برگ های کنگر و مو در دوران ساسانی این بار در ترکيب با طرح های اسليمی در دوران اسلامی دیده میشوند.طبق بررسی های صورت گرفته، بناهای مختلفی در تزئينات گچبری از قرون اوليه اسلامی شناسایی شده است که در دو استان اصفهان و خراسان تعداد بيشتر ابنيه با تزئينات گچی دارند. گچبری های قرون اوليه به نسبت دوره ساسانی و دوران بعد ساده هستند و از تکنيك های ساده تری برای اجرای آن ها استفاده شده است. مهم ترین بنای قرون اوليه اسلامی را که در آن گچبری های نفيس و ارزشمندی به کار رفته، مسجد جامع نایين است. در حدود قرن 4 هجری تکنيك آژده کاری )لانه زنبوری( در تزئينات گچبری وارد می گردد که نمونه بارزی از آن در گچبری های مسجد جامع نایين و شهر تاریخی نيشابور مشاهده می شوند. در قرون اوليه اسلامی، شيوه های به کار رفته در گچبری، دو شيوه خراسانی و رازی است. همچنين نقوش گچبری در قرون اوليه اسلامی متأثر از نقوش گچبری ساسانيان و سبك گچبری سامرا است. نقوش هندسی در گچبری قرون اوليه اسلامی، سهم عمده ای از نقوش تزئينی را تشکيل می دهد.آثار گچبری را در دوره های مختلف تاریخ ایران می توان مشاهده کرد برای نمونه در دوره سلجوقی به مسجد علویان در همدان – در دوره ایلخانی به بقعه بایزید بسطامی در بسطام – در دوره تیموری به بقعه شیخ احمد جامی در تربت جام – در دوره صفویه به کاخ عالی قاپو در اصفهان – در دوره زندیه به عمارت کلاه فرنگی در شیراز و در دوره قاجار به کاخ گلستان در تهران می توان اشاره نمود.
نقوش هندسی در گچبری ها
در تزیینات گچبری ساسانی طرح های هندسی و گلسازی بیش از شکل های هندسی دیگر مورد توجه است. شاید یک دلیل آن نزدیکی به المانهای طبیعت در این دوره وبکار گرفتن آنها جهت حفظ وبقایشان بوده است. دیوارهای آجری بناها در دوره ساسانی معمولا با ضخامت زیاد گچ اندود می‌شده و از خصوصیات تزئین آنها نقش های برجسته بزرگی بود که گذشته از طرحهای گل‌دار، شامل تصاویر حیوانی و انسانی نیز می‌شده. در دوره ساسانیان نمونه به‌کمال رسیده‌ای از آثار گچبری در تیسفون و بیشاپور ارائه شده‌اند که موضوع آنها طرحهای گیاهی، ساقه و برگ مو و خوشه انگور است. برخی از نقش‌ها چون پیچک تاک ، صحنه‌های انگورچینی و پیکره‌های بالدار پیروزی، از شیوه‌های معماری رومی اقتباسی شده است. پرفسور آرتور پوپ، ایران‌شناس برجسته و فقید آلمانی براین باور است؛ ایرانیان سبک و فنون گچبری را به چنان ظرافت و تنوعی رساندند که هیچ ملت دیگری در بهره‌گیری از آن با ایشان برابری نمی کند.در طول تاریخ معماری اسلامی و عصر کنونی ااز این نقش مایه ها به گونه های مختلف نیز استفاده شده که میتوان به آرم دانشگاه تهران و کانسپت آن از گچبری کاخ تیسفون اشاره کرد .
لاکن صحبت راجب عظمت و شعف این دوره را نمی توان در چند سطر گنجاند. طراحی و خلق آثاری با حفظ مالکیت دوره ساسانیان ،پایداری هنر معماری را تحت تاثیر قرار خواهد داد.سنگهای قیمتی و جواهرات ارزشمند گزینه مناسبی برای به تصویرکشیدن این آثار هستند .
ادغام آثار گچبری ساسانیان با سنگ جاسپر((JASPER STONE
جواهرات و سنگهای قیمتی هر کدام ویژگی خاص خود را دارند و قبل از کانسپت و خلق یک اثر باید با هویت آنها آشنا بود . جواهرات نیز خلق خوی خودشان را مانند ما انسانها دارند و فراخور حال و انرژی درونشان بر پیرامون خود تاثیر گذار هستند. جاسپر نوع سنگ قیمتی بوده که نام آن از واژه یونانی iaspis به معنای سنگ خالدار و عجیب گرفته‌شده است. در ایران قدیم این سنگ را به نام یشب می‌شناختند. این سنگ در فرهنگ و تاریخ آذربایجانی فارسی عبری یونانی و آشوری به‌عنوان سنگی گران‌بها و محبوب شناخته‌شده است. گوهر زیبا جاسپر از حدود ۴ الی ۵ هزار سال پیش توسط انسانها در زیور آلات مورداستفاده قرار می‌گرفت. مصریان باستان سنگ را جهت ساخت زیورآلات و عروسی ها استفاده می‌کردند چراکه معتقد بودند جاسپر دارای نیروش شفابخش است آن ها در برابر بلایای مختلف محافظت می کند . نقشینه های کاروینگ شده به شکل گچ بری دوران ساسانیان، به روی سنگ جاسپر که به سنگ محافظت کننده نیز مشهور میباشد، اقتباس از قدمت آثار گچبری این دوره را بیان میکند.همچنین باور های باستانی جاسپر در کنار این مجموعه مخاطب را بیشترمجذوب شناخت آثار مشخصه وعصر ساسانی خواهد کرد. باشد که بتوان نقشی در ماندگار و تکامل گرفتن گنجینه های تاریخی و معماری باشیم..
منابع
(ایران در زمان ساسانیان / پروفسور آرتور کریستین سن)
( تمدن ساسانی / علی سامی)
( گچبری دوران ساسانی و تأثیر آن در هنرهای اسلامی / جمال انصاری)
(گوهر شناسی/دکتر داریوش ادیب)
هيلن براند، رابرت) 1335 (، معماری اسلامی، ترجمه باقر آیت الله زاده شيرازی، تهران، روزنه
